Λένε πως ο θαυμαστός κόσμος των παραμυθιών είναι η πύλη για τη χώρα της φαντασίας άλλοι πάλι ισχυρίζονται πως τα παραμύθια προέρχονται από την ανάγκη της ανθρωπότητας να καταφεύγει στο μύθο για να εξηγήσει τα βαθύτερα νοήματα της ύπαρξης. Σίγουρα πάντως ο όρος «παραμύθι» αναφέρεται σε μια παράδοση που πηγαίνει πολύ πιο πίσω από τα ρομαντικά κατάλοιπα των μεσαιωνικών δοξασιών, των ιπποτών και των κάστρων, πιο πίσω ακόμα και από την εποχή των θεών και των ηρώων, στις αφηγήσεις των τοιχογραφιών των σπηλαίων που ήταν καταφύγια για τις πρώτες φυλές των ανθρώπων.Σήμερα εγώ και το Mindhack φιλοξενούμε έναν άνθρωπο που εκτιμώ ιδιαίτερα, τη δημοσιογράφο και ερευνήτρια Γιώτα Χουλιάρα, την οποία, όχι συμπτωματικά, γνώρισα σε μία μίνι ημερίδα των Εκδόσεων Έσοπτρον, που έλαβε χώρα στο ομώνυμο βιβλιοπωλείο στη «Στοά του Βιβλίου» σχετικά με την καταγωγή και την αλληγορία των παραμυθιών.
Π.Κ : Γιώτα θα ήθελα να σε ευχαριστήσω πρώτα απ΄ όλα για το χρόνο που διαθέτεις για εμένα και τους αναγνώστες του Mindhack αλλά και για τις γνώσεις που με τόσο κόπο αποκόμισες από την έρευνα σου και θα τις μοιραστείς σήμερα με όλους εμάς.
Γ. Χ: Παναγιώτη μου, θα ήθελα και εγώ, από την πλευρά μου, να εκφράσω τις ευχαριστίες μου τόσο σε σένα προσωπικά, όσο και στο Mindhack που μου δίνετε την ευκαιρία να παρουσιάσω την αλήθεια γύρω από τον κόσμο των παραμυθιών. Τα παραμύθια από παλιά είχαν μεγάλη σημασία και δεν ήταν απλά ψυχαγωγικά. Τα συναντάμε με διάφορες παραλλαγές σε όλες τις χώρες και σε όλους τους πολιτισμούς από την στιγμή της ύπαρξης του ανθρώπου. Είναι τόσο παλιά, όσο και ο κόσμος μας με σκοπό να διδάξουν ενήλικες και παιδιά. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένα είδος τελετών μύησης των παιδιών στην ενήλικη ζωή. Όπως αναφέρει και ο Μιρτσέα Ελιάντε, ο σπουδαίος Ρουμάνος ιστορικός της θρησκείας, λογοτέχνης, συγγραφέας, που ασχολήθηκε με τα παραμύθια και τα στάδια μύησης μέσα απ΄αυτά: «Ο νεοφώτιστος βγαίνει απ΄αυτή τη διαδικασία εντελώς αλλαγμένος». Σύμφωνα με τον Ελιάντε, όλα τα παραμύθια αποτελούν μια τελετή μύησης του ακροατή και κυρίως των παιδιών στον κόσμο των ενηλίκων. Από την αθωότητα μεταβαίνουν στη σκληρότητα της ενήλικης ζωής. Ο ίδιος εξάλλου πίστευε ότι οι μύθοι, πολλοί από τους οποίους είναι πηγή έμπνευσης παραμυθιών, αποτελούν βαθιά κρυμμένες αλήθειες
Π.Κ: Πως αποφάσισες να ασχοληθείς με τον κόσμο των παραμυθιών, τι είναι αυτό που σου ξύπνησε το ενδιαφέρον προκειμένου να διεισδύσεις τόσο βαθειά σε ένα τόσο πολύπλευρο γνωστικό αντικείμενο;
Γ.Χ:____________ Πιστεύω πως η απόφαση ήταν σταδιακή. Από παιδί αγαπούσα τα παραμύθια και είχα πολλά βιβλία με παιδικά παραμύθια, τα οποία διάβαζα ξανά και ξανά. Θυμάμαι ότι μεγαλώνοντας δεν με ικανοποιούσε πλέον αυτό που σήμερα αποκαλούμε «happy end». H φράση «έζησαν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα » μου άφηνε την αίσθηση ότι υπήρχε συνέχεια ή κάποιο κρυμμένο μυστικό. Στα φοιτητικά μου χρόνια ασχολήθηκα με τα πολιτικώς ορθά παραμύθια, την προσπάθεια δηλαδή να εκσυγχρονίσουμε τα παραμύθια και να τα εντάξουμε στο σύγχρονο τρόπο ζωής, όπου η Αλίκη δεν ήταν στη Χώρα των Θαυμάτων, αλλά υπό την επήρεια παραισθησιογόνων ουσιών, το Κοριτσάκι με τα σπίρτα μετατρέπεται σε Κοριτσάκι με το Zippo, o Παπουτσωμένος Γάτος είναι ψευδώνυμο κακοποιού κλπ. Εκεί άρχισα να διαβάζω ξανά τα παιδικά παραμύθια και να ερευνώ την κρυμμένη αλήθεια των πρωταρχικών παραμυθιών.
Π.Κ: Kάποιοι ίσως θεωρήσουν ότι η ενασχόληση σου με τα «παραμύθια», είναι ένας κόντρα ρόλος που έρχεται σε αντίθεση με το βασικό σου προφίλ. Μια δημοσιογράφος, όπως εσύ, που καταπιάνεται με ένα πολύ σκληρό κομμάτι της ειδησεογραφίας ασχολείται παράλληλα και με έναν κόσμο, που στο μυαλό των περισσοτέρων είναι κάτι που απέχει από την απάνθρωπη γήινη καθημερινότητα.Είναι τελικά έτσι» ή μήπως η αλήθεια, πίσω από την φαινομενική αντίφαση είναι πιο βαθειά, καθώς, ίσως δεν υφίσταται καμία αντίφαση;
Γ.Χ: Ολόκληρη η ανθρώπινη ύπαρξη είναι γεμάτη από κόντρα ρόλους. Οι άνθρωποι δεν είμαστε μονοδιάστατα πλάσματα. Αντιθέτως είμαστε κομμάτια μιας πολλαπλής προσωπικότητας που λόγω των σύγχρονων τρόπων ζωής, δεν εμφανίζουμε πάντα. Σύμφωνα με την Παραδοσιακή Κινέζικη Θεωρία, όλα τα φαινόμενα στο σύμπαν απαρτίζονται από δύο αντίθετες και συμπληρωματικές δυνάμεις, το Γιν και το Γιανγκ
Όμως στην πραγματικότητα, δεν είναι εντελώς κόντρα ρόλος. Διότι τα παραμύθια, στην πρωταρχική τους μορφή, είναι ιδιαίτερα σκληρά και σε αρκετές περιπτώσεις άκρως σκοτεινά. Για παράδειγμα, στο γνωστό παραμύθι της Σταχτοπούτα, ανάλογα την χώρα προέλευση του (καθώς υπάρχουν 345 διασκευές του παραμυθιού σε όλο τον κόσμο) συναντάμε από κανιβαλισμό μέχρι αιμομιξία. Σε μια από τις πολλές παραλλαγές του παραμυθιού στην Ευρώπη,η Σταχτοπούτα ή Έλλα, όπως είναι το όνομά της (αγγλικά Cinderella) πέφτει θύμα αιμομιξίας από τον ίδιο της τον πατέρα καθώς η γυναίκα του πριν πεθάνει τον βάζει να της υποσχεθεί πως θα παντρευτεί μια γυναίκα το ίδιο όμορφη με αυτήν και εκείνος θεωρεί πως η κόρη του μόνο εκπληρώνει αυτή την υπόσχεση. Η αιμομιξία, «η ιερόσυλη επαφή με το παρελθόν» σύμφωνα με το Νίτσε συμβολίζει την τάση του ανθρώπου να παραμένει εξαρτημένος από το παλιό και να αρνηθεί το καινούργιο. Ανθρωπολόγοι και κοινωνιολόγοι, επίσης, επισημαίνουν πως μέσα από αυτές τις αιμομικτικές παραλλαγές του παραμυθιού παρουσιάζεται η συνήθεια των γαλαζοαίματων του Μεσαίωνα να παντρεύονται μεταξύ τους προκειμένου να μείνει το στέμα στα μέλη της βασιλικής οικογένειας.
Στην ιστορία της Χιονάτης, επίσης, σε κάποιες από τις παραλλαγές ήταν η πραγματική μητέρα της ηρωίδας εκείνη που διέταξε τον υπηρέτη να μαχαιρώσει την κόρη της γιατί δεν άντεχε να την βλέπει να γίνεται ομορφότερη από την ίδια. Στο παραμύθι του Χάνσελ και της Γκρέτελ πάλι η πραγματική μητέρα των παιδιών ήταν εκείνη που τα εγκατέλειψε στο δάσος επειδή δεν αντέχε οικονομικά να τα αναθρέψει.
Γενικότερα η ιστορία των παιδιών του φτωχού ξυλοκόπου που εγκαταλείπονται από τους γονείς τους, εσκεμμένα ή τυχαία, στο δάσος και καταλήγουν παρατρίχα στον φούρνο της κακιάς μάγισσας, είναι από τις πιο γνωστές και πολυδιαβασμένες διεθνώς. Και δεν στερείται ρεαλιστικής βάσης καθώς η ιστορία του παραμυθιού εκτυλίσσεται σε μια περίοδο μεγάλης πείνας αλλά και εκτεταμένης ηθικής κατάπτωσης. Τη διετία 1315-1317, όταν ολόκληρη η Ευρώπη βυθίστηκε στο χάος λόγω λιμού, μία εποχή θανάτου, δολοφονιών και κανιβαλισμού ως στρατηγικές επιβίωσης. η ανθρωποφαγία είχε πάρει σοβαρές διαστάσεις. Παιδιά, ηλικιωμένοι και άρρωστοι εγκαταλείπονταν χωρίς δεύτερη σκέψη από τις οικογένειές τους, ενώ κοπάδια πεινασμένων ανθρώπων τριγυρνούσαν εδώ κι εκεί σε αναζήτηση τροφής. Οι καιρικές συνθήκες είχαν καταστρέψει σχεδόν ολοσχερώς τις καλλιέργειες. Η ανέχεια είχε χτυπήσει όλα τα φάσματα της κοινωνίας και τα περιστατικά εγκατάλειψης παιδιών αλλά και ο κανιβαλισμός έχουν καταγραφεί από τους χρονικογράφους της εποχής.
Στην πορεία βέβαια, καθώς τα παραμύθια ωραιοποιήθηκαν από τους αδερφούς Γκριμ, τα πιο πολλά απ΄ αυτά τα στοιχεία αφαιρέθηκαν. Εδώ θα ήθελα να αναφέρω πως ο Γιάκομπ και ο Βίλχελμ Γκριμ δεν ήταν τόσο παραμυθάδες, όσο συλλέκτες παραδοσιακών παραμυθιών. Εργάστηκαν ένα διάστημα ως βιβλιοθηκάριοι στο Κάσσελ και αργότερα ως καθηγητές στο Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, Άρχισαν να συλλέγουν παραμύθια γύρω στο 1807, μια περίοδο που υπήρχε έντονο ενδιαφέρον για παρόμοια έργα, καθώς μεταξύ του 1805 και του 1809 οι Λούντβιχ Άχιμ φον Άρνιμ και Κλέμενς Μπρεντάνο είχαν κυκλοφορήσει μία συλλογή με παραδοσιακά ποιήματα με τίτλο:«Des Knaben Wunderhorn», ενώ περίπου έναν αιώνα πριν ο Γάλλος Σαρλ Περώ είχε εκδώσει και αυτός μια συλλογή με παραμύθια που είχε συγκεντρώσει.
Π.Κ: Η άποψη που εκφράζεται ότι η δημιουργία παραμυθιών και μύθων ανήκει σε παλαιότερου τύπου ή πιο πρωτόγονες κοινωνίες σε βρίσκει σύμφωνη; ή τελικά τα παραμύθια υπάρχουν, έστω με άλλη μορφή, τόσο στους πρωτόγονους όσο και στους πιο προηγμένους, τεχνολογικά και επιστημονικά, πολιτισμούς; Για παράδειγμα σήμερα οι ιστορίες των εξωγήινων απαγωγών έχουν κοινή τυπολογία με τις μεσαιωνικές ιστορίες με απαγωγές από νεράιδες, μήπως τελικά αλλάζει το περίβλημα των μύθων αλλά η ανάγκη της γέννησής τους παραμένει ποιοτικά και ποσοτικά ίδια;
Γ.Χ: «Ο κάθε άνθρωπος θέλει να βρεθεί σε κάποιες επικίνδυνες καταστάσεις, να αντιμετωπίσει κάποιες δοκιμασίες, για να χαράξει το δρόμο του μέσα στον άλλο κόσμο. Όλα αυτά τα ζει στη φαντασία του, ακούγοντας ή διαβάζοντας παραμύθια» είχε πει ο Μιρτσέα Ελιάντε. Ενώ ο Τόλκιν είχε αναφέρει πως τα παραμύθια είναι οι «περιπέτειες των ανθρώπων στην Επικίνδυνη Περιοχή ή στα σκοτεινά μονοπάτια».
Επίσης, οι λυκάνθρωποι και τα τέρατα αντικαταστάθηκαν με τις μεταμορφώσεις των ηρώων σε ζώα ή πουλιά, ενώ οι δεισιδαιμονίες και οι φράσεις μύησης και μαγείας-παγανισμού αντικαταστάθηκαν με αντικείμενα-σύμβολα ή με αριθμούς.Ανάλογα, λοιπόν, με την εποχή και τις ανάγκες κάθε εποχής και κάθε κοινωνίας, τα παραμύθια και οι μύθοι μεταλλάσσονται. Ας μην λησμονούμε πως όλες οι κοινωνίες, ακόμη και οι σημερινές, έχουν την βάση τους στις πρωτόγονες κοινωνίες. Η πρωταρχική ανάγκη για επιβίωση και εξουσία δεν έχει αλλάξει, απλά άλλαξε ο τρόπος που εκφράζεται. Η βία των πρωτόγονων κοινωνιών δεν έπαψε να υφίσταται, απλά σε κάποιες περιπτώσεις νομιμοποιήθηκε. Μια ματιά αν ρίξουμε σε δελτία ειδήσεων και ταινίες θα διαπιστώσουμε άπειρες σκηνές βίας.
Π.Κ: Tι ορισμό θα έδινες για τη λέξη παραμύθι; Επίσης πόσο κοντά είναι η ελληνική λέξη «παραμύθι» στην αντίστοιχη αγγλική «Fairytale»; Δεδομένου ότι η δεύτερη παραπέμπει σε νεραϊδοιστορίες ενώ η πρώτη ετυμολογικά μας οδηγεί στη λέξη παραίνεση ή και παρηγοριά. (Σχόλιο: Παραμύθι =Παραίνεση & Παραμυθία= Παρηγοριά).
Γ.Χ: «Με τη λέξη παραμύθι εννοούμε μια διήγηση δημιουργημένη με ποιητική φαντασία, παρμένη ιδιαίτερα από τον κόσμο του μαγικού, μιαν ιστορία του θαύματος που δεν εξαρτάται από τους όρους της πραγματικής ζωής και την ακούνε με ευχαρίστηση μεγάλοι και μικροί». Αυτός είναι ο ορισμός που έδωσε ο Ελβετός μελετητής Max Lüthi, ο οποίος υπήρξε και εκδότης του έργου, Enzyklopädie des Märchens, που αποτελεί την ευρωπαϊκή εγκυκλοπαίδεια των παραμυθιών. Υιοθετώντας τον ορισμό του Lüthi θα προσθέσω αυτό που αναφέρεις η λέξη παραμύθι προέρχεται από το ρήμα παραμυθούμαι που σημαίνει δίνω θάρρος, παρηγορώ κάποιον και έχει να κάνει με την μύηση αλλά και την προσπάθεια να γίνει κοινωνός/μέτοχος της γνώσης που παρέχει το παραμύθι.
Η αγγλική λέξη «Fairytale» παραπέμπει σε ιστορίες, για την ακρίβεια μικρά διηγήματα, με ξωτικά και νεράιδες. Οι ειδικοί θεωρούν ότι διαφέρει από το κλασσικό παραμύθι, καθώς στα παραμύθια δεν συναντάμε πάντοτε νεράιδες και ξωτικά. Αρκετοί λαογράφοι προτιμούν τον γερμανικό όρο «Märchen» ή τον αγγλικό «wonder tale».Ο όρος «Märchen» προέρχεται από την αρχαία γερμανική λέξη Mär που σημαίνει ιστορία.
Π.Κ: Σήμερα, στην εποχή του ήχου και της εικόνας, η επαφή των παιδιών με τα παραμύθια έχει γίνει πιο διαδραστική αλλά και πιο ρομαντική καθώς όλα, ο θάνατος, οι μάχες, ο έρωτας, η εκδίκηση κτλ, παρουσιάζονται σε μια πιο χαλαρή και επιτηδευμένα εξιδανικευμένη διάσταση από αυτό που πραγματικά είναι. Πόσο όμως απέχει αυτή η ρομαντική και μερικές φορές γλυκανάλατη μορφή των παραμυθιών με τις αληθινές ιστορίες και πόσο συνέβαλε η εμπορευματοποίηση των παραμυθιών σε αυτό; Μήπως στο βωμό του Marketing κάπου χάθηκε η αλήθεια της ουσίας;
Γ.Χ. Η αλήθεια είναι πως στο βωμό του Marketing έχουν αλλοιωθεί πολλά και έχουν χαθεί ακόμη περισσότερα. Απ΄ όσα αναφέραμε και προηγουμένως είναι φανερό πως τα παραμύθια άλλαξαν/μεταλλάχθηκαν. Αυτή η αλλαγή είχε συντελεστεί, για να είμαστε ειλικρινείς, πολύ νωρίτερα από την σημερινή εποχή, απλά στις μέρες μας ολοκληρώθηκε. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι τα παραμύθια αδυνατούν να παίξουν τον εκπαιδευτικό τους ρόλο. Κάθε άλλο. Προσωπικά, δεν με προβληματίζει τόσο η ρομαντική και γλυκανάλατη μορφή που έχουν πάρει, όσο το γεγονός ότι τα παιδιά απομακρύνονται από το παραδοσιακό βιβλίο και χάνεται η μαγεία της αφήγησης από τον γονιό ή τον εκπαιδευτικό.
Π.Κ. Η μεταφορά των παραμυθιών στον κινηματογράφο και την τηλεόραση ακολουθεί κάποια συγκεκριμένα συλλογιστικά μοτίβα αλληγορίας, για παράδειγμα παίζουν ρόλο τα χρώματα του φιλμ αλλά και ο χρωματισμός της ενδυμασίας των ηρώων;
Γ.Χ: Τα πρωταρχικά παραμύθια παρουσίαζαν την αγριότητα της ανθρώπινης φύσης και την προσπάθεια του ατόμου να επιβιώσει. Η βάση κάθε ιστορίας ήταν η κάθοδο της ψυχής στον κόσμο (από το πνεύμα στη σάρκα) η εμπειρία της ζωής και των δυσκολιών της, η αναζήτησης της ενότητας (ο ήρωας αναζητά την ηρωίδα για να την κάνει γυναίκα του) και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει στην προσπάθειά του αυτή. Στο τέλος, μέσα από πολλές δοκιμασίες που αντιπροσωπεύουν τα διάφορα στάδια της μύησης, οδηγείται στην ωριμότητα με το ευτυχισμένο τέλος.
Τα σημερινά παραμύθια όπως παρουσιάζονται στον κινηματογράφο, κατά τη δική μου προσωπική γνώμη, εστιάζουν ιδιαίτερα στο κομμάτι της σεξουαλικής μύησης. Εδώ να επισημάνω πως αρκετοί αναλυτές πιστεύουν πως μέσα από τα παραμύθια, οι ενήλικες προσπαθούσαν να διδάξουν στα παιδιά τους σεξουαλική διαπαιδαγώγηση καθώς την εποχή εκείνη η ομιλία για τέτοιου είδους θέματα ήταν απαγορευμένη (ταμπού). Ανάμεσα σ΄αυτού του είδους τα διδακτικά παραμύθια για τις νέες κυρίως κοπέλες ήταν το παραμύθι της Ωραίας Κοιμωμένης, της Χιονάτης, της Ραπουνζέλ και της Κοκκινοσκουφίτσας. Οι ηρωίδες είναι στο όριο της ενηλικίωσης, αλλά όχι ακόμη έτοιμες να αγαπήσουν και να αγαπηθούν. Πρέπει, επομένως, να περάσουν κάποιες δοκιμασίες προκειμένου να βρουν το άλλο τους μισό για να ενωθούν. Η ερωτική συνέρευση στα παραμύθια, η οποία υποδηλώνεται με το γάμο της ηρωίδας με τον ήρωα, παίζει σημαντικό ρόλο καθώς θα φέρει την ισορροπία, την αρμονία και την ολοκλήρωση που συνήθως παρουσιάζεται στα παραμύθια με το «θα ζήσουν ευτυχισμένοι μέχρι το τέλος της ζωής τους» ή με το «έζησαν αυτοί καλά κι εμείς καλύτερα». Στη προκειμένη περίπτωση το εμείς υποδηλώνει πως και οι ακροατές οφείλουν να διδαχθούν από το παραμύθι και να αναζητήσουν την ολοκλήρωση. Στην Ωραία Κοιμωμένη η σημασία της ηλικίας των δεκαπέντε ετών, δείχνει ότι αυτό είναι το σημείο της σεξουαλικής ωρίμανσης, όπως και με την Κοκκινοσκουφίτσα. Όταν τσιμπάει το δάχτυλό της, τρέχει αίμα, προφανώς ένα σημάδι για την έναρξη της εμμήνου ρύσης και την ανάπτυξη της γυναικείας φύσης. Η ειδική αναφορά στο δάχτυλο, εμπεριέχει το συμβολισμό για τις πρώτες αυνανιστικές αφυπνίσεις. Όλα αυτά στο χώρο του κινηματογράφου παρουσιάζονται με το μπλε χρώμα (που κυριαρχεί στα περισσότερα κινούμενα σχέδια παραμυθιών). Να τονίσουμε εδώ πως στο δυτικό κόσμο, το ανώτερο σεξουαλικό χρώμα δεν είναι το ροζ, αλλά το μπλε.
Π.Κ. Στα μοτίβα των παραμυθιών συναντάμε συνέχεια ζώα, δέντρα η ακόμα και αντικείμενα που μιλάνε; Ποια η ανάγκη που προκάλεσε μαζικά αυτό το φαινόμενο του ανθρωπομορφισμού στα ζώα, τη φύση και τα αντικείμενα; Υπάρχει βαθύτερος συμβολισμός πίσω π.χ από τον «Παπουτσωμένο Γάτο» και από άλλες αντίστοιχες ιστορίες;
Γ.Χ: Τα ζώα συμβολίζουν την ενστικτώδη και διαισθητική πλευρά της ζωής.Στην ουσία μια άμεση ανταπόκριση στις δυνάμεις της φύσης, μια αυθόρμητη κατανόηση όσων ο άνθρωπος έχασε ή άφησε να ατροφήσουν αλλά μπορεί να ξανακερδίσει μέσα από την επαφή του με τα ζώα. Παράλληλα, ζώα ή δένδρα με μαγικές ικανότητες παραπέμπουν σε τελετουργίες με δέρματα ζώων ή με μάσκες, οι οποίες είναι πανάρχαιες και εμφανίζονται σε πάρα πολλές φυλές, από τις τελετές των Σαμάνων,μέχρι τους Ινδιάνους της Βόρειας Αμερικής, τους φύλαρχους της Αφρικής, τις τελετές στην Αρχαία Αίγυπτο, αλλά και τους Δρυίδες. Τα δένδρα που μιλούν παραπέμπουν στην κέλτικη λατρεία της φύσης και την ιερή βελανιδιά, ενώ τα αντικείμενα παραπέμπουν στις επιρροές που δέχθηκαν τα παραμύθια από τους Αλχημιστές.
Το παραμύθι του «Παπουτσωμένου Γάτου» το οποίο παρουσιάζεται κι αυτό σε πολλές παραλλαγές έχει τη βάση του στην εξυπνάδα και την ιδιαιτερότητα της γάτας, που δεν είναι ένα συνηθισμένο κατοικίδιο. Στο περιοδικό Τρίτο Μάτι που κυκλοφορεί μπορούν όσοι επιθυμούν να διαβάσουν αναλυτικό άρθρο για τον διαχρονικό ρόλο της γάτας στην ανθρώπινη ιστορία. Στο παραμύθι περιγράφεται η αδικία σε μία κλασική περίπτωση κληρονομιάς. Μετά από τον θάνατο ενός μυλωνά ο πρώτος γιος κληρονομεί τον μύλο, ο δεύτερος τον γάιδαρο και ο τρίτος τον φαινομενικά άχρηστο γάτο. Ο γάτος καταφέρνει να πείσει τον γιο του μυλωνά όχι μόνο να μην χρησιμοποιήσει το τομάρι του για να κάνει γάντια αλλά και να του φτιάξει ένα ζευγάρι μπότες με τα τελευταία του χρήματα. Από το σημείο εκείνο και μετά ο γάτος εξασφαλίζει στο νέο του αφεντικό αρχικά χρυσάφι, μετά μεγάλη ιδιοκτησία σε γη και ένα παλάτι και στο τέλος την ίδια την βασιλοπούλα για σύζυγο. Στην ουσία ο «Παπουτσωμένος Γάτος» παίζει το ρόλο ενός φύλακα αγγέλου που αποκαθιστά την τάξη των πραγμάτων και εξασκεί τις μαγικές του δυνάμεις.
Π.K. Καθρέπτης και Ρόδο, δύο μοτίβα που συναντάμε πολύ συχνά, μέσα στα, μεσαιωνικά κυρίως, παραμύθια. Πόση γοητεία άσκησαν στον άνθρωπο και ποια αρχέτυπα, άραγε, βρίσκονται πίσω από αυτά ώστε να τα κάνει τόσο σημαντικούς πρωταγωνιστές μέσα στο μαγικό κόσμο των μυθικών διηγήσεών του;
Γ.Χ: Δυο μοτίβα με μαγικές ιδιότητες. Ο καθρέπτης είναι ένα σύμβολο της φυσικής και πνευματικής μας υπόστασης. Ακριβώς όπως ο φυσικός καθρέφτης είναι μια αντανάκλαση του πώς εμφανίζεται ο κόσμος γύρω μας, το ίδιο κάνει και ο πνευματικός καθρέφτης που αντικατοπτρίζει πιστά τις συνέπειες των ενεργειών μας μαζί με τις καρμικές ανταμοιβές ή τιμωρίες, οι οποίες είναι συνέπειες των πράξεών μας.. Άρα ο πνευματικός καθρέφτης μας δείχνει πως είμαστε μέσα στην πραγματικότητα από την πνευματική πλευρά μας. Στο παραμύθι της Χιονάτης είναι το μαγικό αντικείμενο που λέει πάντα την αλήθεια και στο τέλος φέρνει την Βασίλισσα αντιμέτωπη με την πραγματικότητα. Η Χιονάτη είναι η ομορφότερη. Ο καθρέπτης αποτελεί μια αντανάκλαση, και το άτομο αλληλεπιδρά με τον προβληματισμό του.
Το ρόδο στην αλχημεία συμβολίζει την σοφία.Έχει διφορούμενο νόημα, αφού συμβολίζει τόσο την ουράνια τελείωση, όσο και το γήινο πάθος, το άνθος αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα Χρόνο και Αιωνιότητα, ζωή και θάνατο, γονιμότητα και παρθενία.Στο παραμύθι της Πεντάμορφης με το Τέρας ο πατέρας που κόβει τραντάφυλλα για την μικρότερη κόρη του, συμβολίζει την αγάπη του για αυτήν. Το κομμένο λουλούδι είναι σύμβολο της χαμένης παρθενικότητας, που, στην αρχή του παραμυθιού, φαίνεται ως ένα τερατώδες γεγονός, αλλά στην συνέχεια εξελίσσεται σε μια σχέση αγάπης ανάμεσα στον ήρωα και την ηρωίδα.
Π.Κ: Μια και μιλήσαμε για τον ανθρωπομορφισμό στα παραμύθια, πάμε σε μία πιο… «αιρετική» ερώτηση. Υπάρχει βαθύτερος και απόκρυφος συμβολισμός πίσω από αυτές τις ιστορίες, μηνύματα που πέρασαν σε αυτά μέσα από την απόκρυφη παράδοση της Δύση; Έχει για παράδειγμα διατυπωθεί η άποψη ότι ακόμα και οι αριθμοί στα παραμύθια , όπως το 4 και το 7 έχουν κάποια απόκρυφη σημασία. Ή και το ότι οι ίδιοι οι χαρακτήρες των παραμυθιών, αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες μυθολογίες και θεοφιλοσοφίες. Λένε για παράδειγμα για τη Χιονάτη ότι έχει καββαλιστικές προεκτάσεις και ότι η ίδια συμβολίζει είτε την ψυχή, είτε το πνεύμα του Θεού που εξορίστηκε από την ουράνια κατοικία και έπεσε στους επτά κατώτερους κόσμους, περιμένοντας τον πρίγκιπα να τη σώσει και να την κάνει από πριγκίπισσα βασίλισσα. Υπάρχουν τέτοια μοτίβα μέσα στα παραμύθια ή είναι διανοητικά Simulacra και τελικά ο καθένας από εμάς βλέπει σε αυτά, αυτό που θέλει να δει;
Γ.Χ. Το παραμύθι είναι το αρχέτυπο της ανθρώπινης αφηγηματικής σχέσης.Τα παραμύθια που εμείς αντιλαμβανόμαστε ως παιδικό ανάγνωσμα, απευθύνονταν αρχικά σε ενήλικους.Η παιδική λογοτεχνία ενέσκηψε πολύ αργότερα, μαζί με την υποχρεωτική εκπαίδευση των παιδιών και την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού. Κάθετι που εμφανίζεται στο παραμύθι, δηλαδή στη συνεχή πάλη του ήρωα/της ηρωίδας να κατακτήσει την ωριμότητα έχει συμβολικό χαρακτήρα.
Για παράδειγμα το 4 συμβολίζει τον υλικό κόσμο που, σύμφωνα με τους αρχαίους, προκύπτει από τα τέσσερα στοιχεία της φύσης. Οι Αδερφοί Γκριμ πίστευαν στον αριθμό 7. Εφτά είναι οι πύλες της Κολάσεως. Εφτά και οι ημέρες της εβδομάδας. Εφτά και τα στάδια της μύησης. Το εφτά θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει τον ανώτερο άνθρωπο. Ο έβδομος αδερφός στο παραμύθι θεωρείται ότι ο τέλειος, ο πιο ολοκληρωμένος
Το παραμύθι της Χιονάτης συναντάται με διάφορες παραλλαγές σε ιστορίες πολλών λαών. Στην ουσία η ηρωίδα καλείται να περάσει δοκιμασίες ώστε να ανέβει τα επτά στάδια της μύησης που σύμφωνα με τον Μιρτσέα Ελιάντε είναι τα ακόλουθα:
1.Χωρισμός από τη μητέρα
2.Συμβολική γέννηση
3.Φυγή στη φύση
4.Μάχη με το κακό-πειρασμός
5.Κάθοδος στον κάτω κόσμο
6.Δυσκολίες δοκιμασίες μάχη
7.Αναγέννηση
Τα μοτίβα αυτά είναι ίδια . Ο αρχετυπικός χαρακτήρας και η συμβολική μορφή όλων των παραμυθιών τα κάνει κατανοητά σε άτομα διαφόρων ηλικιών και πολιτισμών και ουσιαστικά αποτελεί τη γέφυρα ανάμεσα τους εκφράζοντας τις ανθρώπινες ανάγκες.
Π.K : Να πάμε λίγο στο προηγούμενο αιώνα; Δύο τίτλους θα σου πω και απλά θα περιμένω τα σχόλια σου «Πινόκιο» και «Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων»
Γ.Χ: Ο Πινόκιο γράφτηκε από τον Carlo Lorenzini μεταξύ του 1881 και 1883 στην Ιταλία.Πρόκειται ένα παραμύθι που περιγράφει τις ιστορίες μίας πεισματάρας μαριονέτας στην αναζήτησή του με σκοπό να γίνει ένα αληθινό αγόρι. Θεωρείται ότι πίσω από την ιστορία και τις περιπέτειες της μαριονέτας περιγράφονται οι περιπέτειες του ίδιου του συγγραφέα να μυηθεί στον Ελευθεροτεκτονισμό. Στο παραμύθι ο ξυλουργός Τζεπέτο είναι ένας Δημιουργός του κατώτερου φυσικού κόσμου που φτιάχνει τον Πινόκιο και εύχεται το δημιούργημα του να μεταμορφωθεί σε αληθινό αγόρι. Οι διαδικασίες που ακολουθούν στη συνέχεια, είναι οι δοκιμασίες μέχρι την τελική μύηση έχοντας αντιμετωπίσει γήινους πειρασμούς και αποφεύγοντας ή σε άλλες περιπτώσεις ενδίδοντας σε εύκολες απολαύσεις.
«Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων», όπου η φανταστική εξιστόρηση του Κάρολ λειτουργεί, εν μέρει, με στόχο την κριτική της Βικτωριανής κοινωνίας, δεν μου φέρνει στο μυαλό τόσο την ιστορία αυτή καθαυτή και τα κρυμμένα μηνύματα κατά τη διάρκεια της περιπλάνησης της Αλίκης στο φανταστικό κόσμο της λαγότρυπας, αλλά την ιστορία του ίδιου του συγγραφέα.
Πιο συγκεκριμένα, στις 4 Ιουλίου του 1862, ο Λιούις Κάρολ πραγματοποίησε μία εκδρομή μαζί με τον αιδεσιμώτατο Ρόμπινσον Ντάκγουορθ και τις τρεις κόρες του πρύτανη του κολεγίου του Christ Church, Λορίνα, Ήντιθ και Άλις Λίντελ. Κατά τη διάρκειά της, προκειμένου να διασκεδάσει τα παιδιά, ο Κάρολ επινόησε και διηγήθηκε μία ιστορία, η οποία θα αποτελούσε τη βάση για την μετέπειτα συγγραφή της Αλίκης στη Χώρα των Θαυμάτων. Ο ντροπαλός Κάρολ συνήθιζε να τραυλίζει, και μόνο με τα παιδιά μπορούσε να μιλήσει κανονικά. Είχε πολλούς μικρούς φίλους και λάτρευε να τους διδάσκει μαθηματικά αν είχαν κλίση. Η 10χρονη Άλις και η οι αδερφές της έγιναν η αγαπημένη του παρέα μέχρι και το 1863, όταν διακόπηκαν απότομα οι σχέσεις του με την οικογένεια Λιντέλ.Οι μελετητές υποστήριζαν ότι η ρήξη προκλήθηκε, επειδή ο Κάρολ έκανε πρόταση γάμου στην ανήλικη Άλις. Πρόσφατα όμως ανακαλύφθηκε ότι είχε σχέσεις με την ενήλικη γκουβερνάντα της οικογένειας.
Π.Κ: Όταν μιλάμε σήμερα για παραμύθια συνήθως, (κακώς για μένα), εννοούμε αυτές τις ιστορίες που σμιλεύτηκαν μέσα στον άγριο Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα και μεταμφιέσθηκαν αργότερα από του ευρωπαϊκούς εκδοτικούς οίκους για να γίνουν εύπεπτες και ευπώλητες. Δεν υπάρχουν αντίστοιχες ιστορίες από την ελληνική λαογραφική παράδοση; Πως τελικά χάθηκε ο «καλικάτζαρος» δίνοντας τη θέση του στα ξωτικά του Santa Clause; Είναι και αυτό ένα αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης;
Γ.Χ: Όπως ο Santa Clause είναι αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης, έτσι και οι ιστορίες γύρω απ΄αυτόν και τα ξωτικά του είναι κομμάτι των διαφημίσεων πολυεθνικών εταιρειών που μετέτρεψαν τα Χριστούγεννα σε μια καθαρά εμπορική εορτή απομακρύνοντας την από το αρχικό της νόημα.
Βέβαια εδώ να αναφέρουμε πως η εφεύρεση των Σύγχρονων Χριστουγέννων την οποία και εκμεταλλεύτηκε κυρίως η Coca Cola, είναι αποτέλεσμα του Ντίκενς το 1843 και του έργου του Χριστουγεννιάτικη Ιστορία. Ο Ντίκενς ήταν εκείνος που «εφηύρε» τα Χριστούγεννα, γράφοντας ένα παραμύθι για μικρά και μεγάλα παιδιά, με άλλα λόγια ήταν εκείνος που επανακαθόρισε το νόημά τους και άρα ως έναν βαθμό και το περιεχόμενό τους. Ως τον 19ο αιώνα τα Χριστούγεννα δεν ήταν τόσο χαρμόσυνη και μεγάλη εορτή όσο τη γνωρίζουμε σήμερα. Ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε στην ακμή της βιομηχανικής επανάστασης με όλα τα προβλήματα που δημιουργεί στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Η σύνδεση του εθίμου των Χριστουγέννων με παγανιστικές λατρείες και έθιμα του παρελθόντος, αλλά και η φτώχεια που είχε έρθει με την αντικατάσταση στην παραγωγική διαδικασία των εργατών –δηλαδή της πλειοψηφίας του πληθυσμού- από τις μηχανές, είχαν ως αποτέλεσμα τον παραμερισμό του πνεύματος των Χριστουγέννων. Στην πορεία η Coca Cola και το αμερικάνικο marketing έπαιξαν το δικό τους ρόλο.
Π.Κ. Και μια και φθάσαμε στη δική μας παράδοση υπάρχει σχέση ανάμεσα στην έννοια του παραμυθιού και των κύκλων των αρχαίων μύθων που γέννησαν την αρχαία ελληνική τραγωδία; Εμπεριέχεται στο παραμύθι με τη σύγχρονη έννοια η αντίστοιχη αρχαία έννοια της κάθαρσης και της λύσης του δράματος;
Γ.Χ: Σαφέστατα και υπάρχει. Το μοτίβο του παραμυθιού είναι η προσπάθεια της Ψυχής να κερδίσει τον Χαμένο Παράδεισο. Όταν το επιτυγχάνει, έρχεται η κάθαρση και η λύση με το ευτυχισμένο τέλος, δηλαδή την ολοκλήρωση.
Π.Κ. Πριν κλείσουμε θα ήθελα, επειδή γνωρίζω ότι έχεις ασχοληθεί ιδιαίτερα, να αναφερθούμε στο Πάσχα και τα Χριστούγεννα, δύο αγαπημένες εορτές, κυρίως των παιδιών! Γιορτές που έχουν έναν έντονο μυθολογικό χαρακτήρα, που στο κόσμο των μικρών μας φίλων εκφράστηκε στο παρελθόν και συνεχίζει να εκφράζεται ακόμα και σήμερα, έστω άτονα, με δύο, διαφορετικά μεταξύ τους, σύνολα συμβόλων και μοτίβων. Τι συμβολίζει λοιπόν ο Παχύς Παππούλης των Χριστουγέννων και ο Κούνελος του Πάσχα; Το Δέντρο και το Αυγό;
Γ.Χ: Ο Παππούλης των Χριστουγέννων ή αλλιώς Papa Noel ή Père Noël (Father Christmas) είναι ο Άγιος Βασίλης με άλλες ονομασίες. Σε κάποιες περιοχές συγχέεται με τον Άγιο Νικόλαο. Ο Αγ. Νικόλαος προστάτης της Μόσχας και της γεωργίας στη Ρωσία και του Ναυτικού στο Αμστερνταμ της Ολλανδίας, όπου, παρά την απαγόρευση αναγνώρισης αγίων που επέβαλλε ο προτεσταντισμός, επέζησε με το όνομα Σίντερ Κλάας, ο οποίος την ημέρα της εορτής του, στις 6 Δεκεμβρίου, παριστάνεται με ιερατική στολή και επισκοπική ράβδο να μοιράζει δώρα στα παιδιά. Στην ορθόδοξη παράδοση έγινε ο προστάτης άγιος των παιδιών και των ναυτικών.Η συνέχεια γράφτηκε στη Νέα Υόρκη στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν οι Αμερικανοί άρχισαν να ψάχνουν τρόπους για να δημιουργήσουν νοσταλγικές παραδόσεις και στράφηκαν προς τον Αγ. Νικόλαο, ο οποίος γιορτάζεται λίγες ημέρες πριν από τα Χριστούγεννα. Μερικά από τα πιο γνωστά δυτικά έθιμα των Χριστουγέννων, το έλατο και οι κάλτσες που κρεμιούνται στο τζάκι για να τις γεμίσει με δώρα ο Αϊ-Βασίλης, μεταφέρθηκαν από Γερμανούς στις ΗΠΑ, όπου εδραιώθηκαν σε συνδυασμό με τον Ολλανδό Sint-Nicolaas ή Sinter Klaas από όπου προέκυψε το Claus (Klaas και Claus από το Nicholas ή Nicholaus).
Το Χριστουγεννιάτικο Δέντρο ως Χριστουγεννιάτικο σύμβολο – έθιμο φέρεται να καθιερώθηκε από τον 8ο αιώνα, όταν ο Άγιος Βονιφάτιος θέλησε περί το 750 να εξαλείψει την μέχρι τότε αποδιδόμενη ιερότητα των Κελτών στην βελανιδιά/δρυ (εξ ου και οι Δρυίδες) αντικαθιστώντας την με το έλατο, που ονομάστηκε το δένδρο των Χριστουγέννων. Έχει εκφραστεί όμως και η άποψη ότι το έθιμο έχει ανατολίτικη προέλευση. Σύμφωνα με αυτή, ο Αναστάσιος Α’ το 512 έχτισε στη Συρία έναν ναό με δύο ορειχάλκινα δέντρα. Σε χειρόγραφο του Βρετανικού Μουσείου, του 13ου αιώνα, αναφέρεται πως το έτος 512 ο αυτοκράτορας Αναστάσιος Α΄ έκτισε ένα Ναό στο Tur Abdyn της Συρίας στον οποίο προσέφερε δύο ορειχάλκινα δένδρα στημένα εκατέρωθεν της Ωραίας Πύλης του Ιερού Βήματος, τα οποία είχαν θέσεις για φώτα. Επίσης και στον Ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη υπήρχαν επί Βυζαντίου, στο επιστύλιο του τέμπλου, μεταλλικά δένδρα σε σχήμα κώνου (πυρσόμορφα δένδρα) όμοια με κυπαρίσσια, όπου αντί για καρπούς έφεραν φώτα σε σχήμα κωνοειδές. Ο Κούνελος του Πάσχα είναι μια φολκλορική φιγούρα και ταυτόχρονα σύμβολο της άνοιξης σε πολλές βόρειες ευρωπαϊκές χώρες. Απεικονίζεται σαν λαγός που φορά ρούχα και κρατά πασχαλινά αυγά. Η ρίζες του βρίσκονται στην Λουθηρανή Γερμανία όπου κατά το έθιμο είχε το ρόλο του δικαστή και αξιολογούσε την συμπεριφορά των μικρών παιδιών κα την αρχή των εορτών του Πάσχα. Ο λαγός πριν το Πάσχα βάφει τα αυγά του κόκκινα και τα κρύβει στους κήπους ώστε τα παιδιά το πρωί της Λαμπρής παίζοντας να τα ψάξουν και να τα βρουν. Εκτός από τα αυγά, συχνά κρατούσε καραμέλες και έφερνε παιχνίδια στα σπίτια των μικρών παιδιών, έθιμο παρόμοιο με αυτό του Άγιου Βασίλη την πρωτοχρονιά.
Το Αυγό προέρχεται από την Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία όπου έβαφαν τα αυγά τους κόκκινα σε αναγνώριση της σταυρικής Θυσίας (αίμα του Χριστού). Χρησιμοποιούσαν επίσης το πράσινο χρώμα (όπως το νέο φύλλωμα αναδύεται μετά το νεκρό χρόνο του χειμώνα). Μετέπειτα οι Προτεστάντες βράζοντας λουλούδια άλλαζαν το χρώμα των αυγών και διακοσμούσαν τα καλάθια και τις πιατέλες φέρνοντας έτσι την άνοιξη στα σπίτια τους. Σήμερα το έθιμο του Λαγού του Πάσχα υπάρχει σε πολλές Βόρειες Ευρωπαϊκές χώρες, στον Καναδά καθώς και στις Ηνωμένες Πολιτείες
Π.Κ: Τι να περιμένει το αναγνωστικό κοινό από την Γιώτα Χουλιάρα; Τι σχέδια έχεις για το μέλλον σε ότι αφορά το γνωστικό αντικείμενο των παραμυθιών;
Γ.Χ: Το αναγνωστικό κοινό να αναμένει ένα βιβλίο όπου θα παρουσιάζονται αναλυτικά τα κρυμμένα μηνύματα αλλά και οι ιστορικές αλήθειες πίσω από τα παραμύθια. Έχω συγκεντρώσει υλικό και βρίσκομαι στο τελικό στάδιο μορφοποίησή του αλλά και σε συζητήσεις με εκδοτικούς οίκους.
Φυσικά η έρευνα και η προσπάθεια για γνώση δεν θα εξαντληθεί στη συγγραφή του βιβλίου. Θα συνεχιστεί και δεν αποκλείω και έναν σύντομο κύκλο ομιλιών σχετικά με το θέμα αυτό.
Π.Κ: Τόσο εγώ όσο και η παρέα του Mindhack σε ευχαριστούμε και πάλι, θερμά για το χρόνο σου και οφείλω να πω στους φίλους αναγνώστες ότι είναι πραγματική απόλαυση να συζητά κανείς μαζί σου γιατί είναι σίγουρος ότι δεν θα βγει χαμένος αλλά μάλλον κερδισμένος από αυτά που έχεις να μοιραστείς όχι μόνο σε ένα συγκεκριμένο θέμα αλλά και σε ένα πολύ ευρύ φάσμα πληροφοριών.
Γ.Χ: EYΧΑΡΙΣΤΩ ΠΟΛΥ!
